następny punkt »


1. CHARAKTERYSTYKA CHORDOFONÓW. PRZYKŁADY DŹWIĘKOWE

Instrumenty muzyczne można ogólnie podzielić na chordofony, aerofony, idiofony i membranofony (Hornbostel, Sachs, 1914). Dodatkowo można tu wymienić elektrofony (instrumenty elektroniczne), złożone instrumenty mechaniczne (fortepiany, organy) i instrumenty specjalne (raczej klasyfikowane jednak jako wolne aerofony). Idiofony i membranofony są łączone w grupę instrumentów perkusyjnych. Aerofony zostaną omówione w odrębnym wykładzie, zaś chordofonom i instrumentom perkusyjnym poświęcony będzie niniejszy wykład.

Źródłem dźwięku w instrumentach muzycznych są drgania, generowane za pomocą jednego lub kilku wibratorów - elementów drgających. Incytacja, czyli pobudzenie wibratora do drgań następuje poprzez uderzanie czy szarpanie etc. Większość instrumentów posiada również element wzmacniający drgania wibratora, czyli amplifikator. Taki element może dodatkowo zmieniać widmo dźwięku poprzez drgania własne i wówczas nazywany jest rezonatorem. Wibratorem instrumentu muzycznego może być struna - w przypadku chordofonów, membrana (membranofony), słup powietrza (aerofony), lub ciało stałe, niewymagające wstępnego napięcia - pręty, sztabki, rury etc. (idiofony). W wielu instrumentach źródłem dźwięku jest układ kilku wibratorów, np. w bębnach wibratorem jest zarówno membrana, jak i powietrze zawarte w bębnie, zaś w skrzypcach struny i powietrze zawarte w korpusie instrumentu.

Chordofonami nazywamy instrumenty strunowe, w których dźwięk wytwarzany jest za pomocą drgających jednej lub więcej strun. Struny mogą być zamocowane na obu końcach na pudle rezonansowym - rezonatorze, który wzmacnia dźwięk, zmieniając jednocześnie jego widmo. Chordofony są klasyfikowane na podstawie wzajemnych relacji między strunami a korpusem czy też rezonatorem instrumentu. Klasyfikuje się je ze względu na liczbę strun, sposób gry - uderzanie, szarpanie, pocieranie smyczkiem, dmuchanie - a także strojenie (kołki etc.) i obecność progów oraz ruchomych mostków. Chordofony można podzielić na (LinguaLinks 2005):

W cytrach struny są rozpięte całkowicie nad prostym korpusem, mają mostek, jednak nie mają szyjki. Zwykle cały korpus instrumentu jest rezonatorem, choć mogą też być dodatkowe rezonatory. Korpus instrumentu może przybierać różne kształty. Struny są wprawiane w drgania poprzez szarpanie, uderzanie lub pocieranie. Do tej grupy zaliczamy cytrę, klawesyn, fortepian i inne instrumenty.

Lutnie szarpane mają pudło rezonansowe i szyjkę. Jedna lub więcej strun są rozpięte pomiędzy pudłem rezonansowym a prostą szyjką. Struny są pobudzane do drgań poprzez szarpanie. Lutnie mają różne kształty i wielkości, mogą mieć progi i być wykonane z różnych materiałów. Do tej grupy zaliczamy mandoliny, gitary i ukulele.

Na lutniach smyczkowych gra się poprzez pocieranie strun smyczkiem. Do tej grupy zaliczamy wiole, skrzypce, altówkę, wiolonczelę, kontrabas i inne instrumenty.

W harfie płaszczyzna strun jest prostopadła do pudła rezonansowego. Nie ma mostka, a struny są szarpane podczas gry. Rezonator może być wykonany z drewna, metalu, skóry zwierzęcej itp. Harfy mają 3 podstawowe kształty: łuk (szyjka jest wygięta nad rezonatorem), harfa kątowa (szyjka przebiega pod kątem nad rezonatorem) i ramowa (klamra przebiega od szyjki do rezonatora, pozwalając na większe naprężenie strun).

Lira ma czworoboczną ramę składającą się z pudła, 2 ramion i poprzeczki. Nie ma mostka, zaś struny są mocowane z poprzeczki równoległej do rezonatora. Zwykle struny (lub struna) są szarpane, ale istnieją też rzadkie przypadki z grą smyczkiem. Liry wytwarzane są w różnych kształtach i wielkościach, ale zwykle pudło (rezonator) jest w kształcie czary lub prostopadłościanu.

Łuk muzyczny jest struną rozpiętą pomiędzy 2 końcami zakrzywionej gałęzi/kija. Łuki są popularne w Afryce, Ameryce i Azji. Gra się na nich poprzez szarpanie, stukanie lub uderzanie kijem lub drugim, mniejszym łukiem, lub poprzez dmuchanie. Kilka łuków może tworzyć złożony łuk muzyczny. Gra się na nich w różnych pozycjach: siedząc, stojąc lub leżąc. Może być do nich dodany rezonator.

Charakterystyka chordofonów zostanie omówiona na przykładzie instrumentów smyczkowych.

Najważniejszymi chordofonami współczesnej orkiestry są skrzypce, altówka, wiolonczela i kontrabas, które przedstawiono na poniższym rysunku (Microsoft, 1992):

  1. skrzypce,
  2. altówka,
  3. wiolonczela,
  4. kontrabas.

Zaznaczony na rysunku podstawek przenosi drgania na duszę i belkę basową, umocowane wewnątrz pudła rezonansowego; elementy te służą wzmocnieniu promieniowania dźwięku.

Instrumenty te należą do grupy chordofonów smyczkowych. Wibratorami, czyli elementami drgającymi będącymi źródłem dźwięku, są tu struny oraz powietrze zawarte w pudle rezonansowym (korpusie instrumentu). Dźwięk wydobywany jest poprzez pocieranie smyczkiem strun skracanych palcami lewej ręki, jak również poprzez szarpanie strun palcem wskazującym prawej ręki. Niekiedy również stosowany jest modyfikujący widmo dźwięku tłumik, nakładany na podstawek między strunami.

Dźwięk chordofonów

Na widmo dźwięku instrumentów smyczkowych wpływa wiele czynników. Jednym z nich jest materiał, z jakiego wykonano struny. Struny wykonane z jelit zwierzęcych powodują, że widmo dźwięku ma mniejszą liczbę wyższych tonów składowych, niż w przypadku strun stalowych.

Barwa dźwięku zależy również od sposobu prowadzenia smyczka, jego prędkości oraz miejsca przyłożenia do strun instrumentu. Im bliżej podstawka jest pobudzana struna, tym większe są amplitudy wyższych składowych widma i tym większa ich liczba w widmie.

Inną cechą widma dźwięku instrumentów strunowych jest nieharmoniczność składowych. Ponieważ struna rzeczywista nie jest idealnie giętka i nie jest zamocowana do podpór idealnie sztywnych, częstotliwości składowych widma są nieco wyższe od wielokrotności częstotliwości składowej podstawowej (Żyszkowski 1987).

Widma dźwięków skrzypiec, altówki, wiolonczeli i kontrabasu przedstawiono na poniższym rysunku.

Drgania własne pudła rezonansowego powodują pojawianie się formantów w widmie, czyli uwypuklenie częstotliwości odpowiadających częstotliwościom drgań pudła. Częstotliwości rezonansowe skrzypiec, altówki, wiolonczeli i kontrabasu przedstawiono na poniższym rysunku (Fletcher, Rossing 1991).

Stosowana często przez skrzypków technika gry wibrato, polegająca na szybkim kołysaniu palca skracającego strunę, powoduje dodatkowo okresowe zmiany wysokości dźwięku z okresem 5-7 Hz i z głębokością modulacji do 1/4 tonu. Zmiany te wiążą się również z okresową zmianą składu dźwięku i natężenia dźwięku. Widmo dźwięku zagranego techniką wibrato przedstawiono na poniższym rysunku (Wieczorkowska 1999).

Przy zastosowaniu techniki gry pizzicato, polegającej na szarpaniu strun palcem zamiast stosowania smyczka, czas trwania dźwięku jest bardzo krótki, a widmo zmienia się bardzo szybko w czasie. Wyższe składowe widma są w tym przypadku słabsze i bardzo szybko wygasają. Widmo dźwięku zagranego pizzicato przedstawiono poniżej (Wieczorkowska 1999).

Przykłady dźwiękowe

Poniżej przedstawiono próbki dźwięków omówionych instrumentów (Opolko, Wapnick 1987).

Skrzypce wibrato:

<BGSOUND src="a6/ViolinVibrato_a3.snd">

<BGSOUND src="a6/ViolinVibrato_a4.snd">

<BGSOUND src="a6/ViolinVibrato_a5.snd">

<BGSOUND src="a6/ViolinVibrato_a6.snd">

Altówka wibrato:

<BGSOUND src="a6/ViolaVibrato_a3.snd">

<BGSOUND src="a6/ViolaVibrato_a4.snd">

<BGSOUND src="a6/ViolaVibrato_a5.snd">

Wiolonczela wibrato:

<BGSOUND src="a6/VlcelloVibrato_a2.snd">

<BGSOUND src="a6/VlcelloVibrato_a3.snd">

<BGSOUND src="a6/VlcelloVibrato_a4.snd">

Kontrabas wibrato:

<BGSOUND src="a6/CbassVibrato_a1.snd">

<BGSOUND src="a6/CbassVibrato_a2.snd">

<BGSOUND src="a6/CbassVibrato_a3.snd">

Skrzypce pizzicato:

<BGSOUND src="a6/ViolinPIZZ_A3.SND">

<BGSOUND src="a6/ViolinPIZZ_A4.SND">

<BGSOUND src="a6/ViolinPIZZ_A5.SND">

Altówka pizzicato:

<BGSOUND src="a6/ViolaPIZZ_A3.SND">

<BGSOUND src="a6/ViolaPIZZ_A4.SND">

<BGSOUND src="a6/ViolaPIZZ_A5.SND">

Wiolonczela pizzicato:

<BGSOUND src="a6/VLCelloPIZZ_A2.SND">

<BGSOUND src="a6/VLCelloPIZZ_A3.SND">

<BGSOUND src="a6/VLCelloPIZZ_A4.SND">

Kontrabas pizzicato:

<BGSOUND src="a6/CBassPIZZ_A1.SND">

<BGSOUND src="a6/CBassPIZZ_A2.SND">

<BGSOUND src="a6/CBassPIZZ_A3.SND">


 następny punkt »