Współczesny japoński system edukacyjny opiera się na mocnych podstawach prawnych, przyjętych w 1947 roku. Są to głównie trzy dokumenty: Podstawowa Ustawa o Oświacie (jap. „Kyōiku Kihon Hō”), Ustawa o Szkolnictwie (jap. „Gakkō Kyōiku Hō”) oraz nowa Konstytucja Japonii (jap. „Nihonkoku-no Kenpō”), z których wszystkie głoszą egalitarność i powszechność edukacji. Głównym zaś przesłaniem edukacji w Japonii ma być wydanie odpowiedzialnych obywateli, walczących o pokój i demokrację oraz przestrzegających praw człowieka i zachowujących tolerancję religijną.

Obecne szkolnictwo japońskie jest zdecentralizowane; funkcjonują trzy poziomy administracji rządowej: krajowy, prefekturalny i miejski – z których każdy ma inny zakres odpowiedzialności, finansowania i nadzoru oświatowego. Na szczycie tej hierarchii stoi Ministerstwo Edukacji (jap. „Monbushō”), powstałe w 1871 roku, odpowiedzialne za finansowanie oświaty, program nauczania, podręczniki szkolne i określanie standardu szkolnictwa narodowego. Od 6 stycznia 2001 roku ministerstwo zmieniło nazwę na Ministerstwo Edukacji, Nauki, Sportu i Kultury (jap. „Monbu-kagakushō”).

Każda z 47-miu prefektur mianuje pięcioosobowy urząd d/s edukacji, który zarządza szkołami publicznymi (włącznie z publicznymi szkołami średnimi wyższego stopnia, publicznymi szkołami specjalnymi dla niepełnosprawnych, oraz innymi instytucjami użyteczności publicznej). Urzędy prefekturalne są organem wydającym licencje nauczycielskie i zajmującym się sprawami kadrowymi.

Współczesny japoński system nauczania dzieli się na cztery podstawowe etapy: szkołę podstawową (6 lat), szkołę średnią niższego stopnia (3 lata) – odpowiednik polskiego gimnazjum, szkołę średnią wyższego stopnia (3 lata) – odpowiednik polskiego liceum, oraz uniwersytet (przeważnie 4 lata), który może oferować studia podyplomowe. Istnieją także szkoły wyższe o 2-3 letnich kursach (Kolegia Techniczne i Kolegia Niższe). Nauką obowiązkową objęte są dzieci i młodzież w wieku od 6 do 15 lat w ramach edukacji podstawowej i średniej niższego stopnia.

1. Edukacja przedszkolna

Przedszkola (jap. „yōchien”) - choć są pod nadzorem Ministerstwa Edukacji - nie stanowią części oficjalnego systemu edukacyjnego. Dla porównania – żłobki – czyli centra opieki dziennej (jap. „hoikuen”) są nadzorowane przez Ministerstwo Pracy. Te dwa rodzaje instytucji obejmują edukacją około 90% dzieci w wieku przedszkolnym. Aż 77% z nich uczęszcza do przedszkoli prywatnych, które stanowią 58% ogółu. Edukacja w przedszkolach opiera się głównie na odpowiednim wykorzystaniu zabaw przy jednoczesnym przygotowaniu dzieci do egzaminów wstępnych, które muszą przechodzić w niektórych szkołach podstawowych.

Kadrę nauczycielską przedszkoli stanowią głównie młode absolwentki kolegiów niższych.

Już od przedszkoli dzieci przyzwyczaja się do pewnych reguł systemu oświaty. W wielu placówkach wszystkie dzieci noszą takie same mundurki i czapeczki, a także pewne oznaczenia odróżniające poszczególne roczniki uczniów, które pomagają dzieciom zrozumieć przynależność jednostki do danej grupy, oraz ułatwiają zachować odpowiednie relacje pomiędzy kolegami starszymi i młodszymi (jap. „senpai” – „kōhai”).  

2.      Szkolnictwo podstawowe

Edukacja w powojennej Japonii jest obowiązkowa i bezpłatna dla wszystkich dzieci od pierwszej klasy szkoły podstawowej (jap. „shōgakkō”) przez kolejnych dziewięć lat, na szkole średniej niższego stopnia skończywszy. Przez całą drogę edukacji Japończycy najczęściej podają wiek dziecka nie według ich daty urodzin, ale zgodnie ze szczeblem edukacji, na którym się właśnie znajdują. Zatem o sześcioletniej dziewczynce czy chłopcu mówi się zazwyczaj: „uczeń pierwszej klasy szkoły podstawowej” (jap. „shōgaku ichinensei”), zaś o trzynastoletnim chłopcu: „uczeń drugiej klasy szkoły średniej niższego stopnia” (jap. „chūgaku ninensei”) itd.

Rok szkolny w Japonii (w szkołach podstawowych, średnich i wyższych) rozpoczyna się 1. kwietnia a kończy 31. marca i zazwyczaj składa się z trzech semestrów oddzielonych przerwami wakacyjnymi. Dzieci uczęszczają do szkoły w ciągu tygodnia od poniedziałku do piątku (do marca 2002 roku dzieci chodziły do szkoły także w soboty przed południem, 2–3 razy w miesiącu). Choć rok szkolny obejmuje minimum 210 obowiązkowych dni nauki, większość zarządów szkolnych decyduje się na zwiększenie tej liczby o około 30 dni w ciągu roku, które są wykorzystywane na rozmaite formy zabaw, ceremonii, festiwali, zawodów sportowych itp.

Podręczniki (najczęściej małego formatu, łatwe w użyciu), które zazwyczaj zmienia się co trzy lata zgodnie z listą Ministerstwa Edukacji, są w ciągu nauczania obowiązkowego rozdawane dzieciom bezpłatnie. Koszty dystrybucji podręczników, zarówno w szkołach publicznych jak i prywatnych, ponosi Ministerstwo Edukacji.

Właściwie wszystkie placówki mają gabinety lekarskie i personel medyczny, dobre wyposażenie sportowe, boiska, sale gimnastyczne, a 75% z nich własne baseny.

Dzieci rozpoczynają edukację w wieku sześciu lat. 99% szkół podstawowych to instytucje publiczne, tylko 1% to szkoły prywatne, które są bardzo kosztowne, a przez to elitarne. Często torują one drogę do dalszej edukacji w szkołach prywatnych, z którymi współpracują, włączając w to nawet szkoły wyższe. Współzawodnictwo już na początku  „drabiny” edukacyjnej często okazuje się dla dzieci (i rodziców!) bardzo trudne.

Mimo, że obowiązkowe publiczne szkolnictwo jest bezpłatne, rodzice ponoszą jednak pewne koszty związane np. z wykupieniem obiadów, czy dodatkowych pomocy naukowych, wymaganych ubiorów, opłacaniem wycieczek szkolnych itp. Wiele rodzin japońskich ponosi także niemałe wydatki na dodatkowe książki dla swoich dzieci, prywatne lekcje czy kursy (jap. „juku”). Takie wydatki oszacowano w 1998 roku jako średnią kwotę około 302,019 jenów na jedno dziecko. Koszty edukacji ponoszone w szkołach prywatnych są oczywiście dużo wyższe.

Klasy w szkołach podstawowych są dość liczne – obejmują średnio  trzydzieścioro uczniów. Dzieci najczęściej pracują w małych grupach, które mają swoje zadania zarówno naukowe jak i obowiązki dyscyplinarne.

Standardowy program nauki zawiera: język japoński, nauki społeczne, arytmetykę i nauki ścisłe, oraz dodatkowo: sztukę, zajęcia techniczne, muzyczne, domowe, fizyczne, a także lekcje na temat moralności. Największy nacisk kładzie się na naukę czytania i pisania. Dzieci muszą w ciągu sześciu lat obowiązkowej edukacji w szkole podstawowej poznać dwa japońskie sylabariusze (po 45 znaków każdy) i około 1000 znaków graficznych (jap. „kanji”). 

Nauczyciele szkół podstawowych są zasadniczo odpowiedzialni za wszystkie przedmioty. 60% z nich to kobiety, choć na ogół stanowiska kierownicze obejmują mężczyźni. Kadra nauczycielska jest wyposażana w dobre materiały edukacyjne, sprzęt audio-wizualny, komputery itp. Większość szkół korzysta także z materiałów opracowanych przez japońską telewizję edukacyjną NHK (jap. „Nippon Hōsō Kyōkai”).

Szkoły zapewniają dzieciom obiad, w części subsydiowany przez rząd. Posiłki są organizowane w klasach, razem z nauczycielem, dając kolejną okazję do poznania właściwych nawyków żywieniowych, dbałości o zdrowie oraz odpowiednich zachowań społecznych. Często to właśnie uczniowie są odpowiedzialni za roznoszenie posiłków i sprzątanie po nich.  Szkoła podstawowa w Japonii jest uważana za fundamentalny element kształtujący uczniów ku przyszłej edukacji. Niemal wszystkie dzieci kontynuują naukę na następnym szczeblu edukacji – w obowiązkowej szkole średniej niższego stopnia.